|
Куим война пыр
Кабала вылӧ кадыслысь лов шысӧ чӧвталӧны академик, гижысь, велӧдысь, инженер, нӧшта уна сё пӧлӧс уджа войтыр и весиг «сӧмын 6 класс помавлысь гӧль крестьянин пи», кыдзи ас йывсьыс гижӧма Носим сиктса летописец Григорий Васильевич Кочанов (снимок вылын). Татчӧс библиотекаӧн веськӧдлысь Екатерина Константиновна Лодыгиналӧн чуйдӧмӧн сы вылӧ ме веськалі. Зэв пӧ аслыспӧлӧс морт миян сиктын овлӧма. Олӧмсӧ бордъяс вылӧ лэптысьӧн вӧлӧма, кык война пыр мунӧма да, мый медся интереснӧйыс, — унатор пасъялöма, сэкся олӧмыслӧн кӧрыс тайӧ пасйӧдъяссьыс кылӧ. Кызвын гижӧдыс уна листысь вурыштӧм да чорыд кыш улӧ сюйӧм ӧтувъя тетрадьын, кодӧс нимтӧма «Книга для черновых записей». Вель уна пасйӧд блокнотын. «Памятка за время Отечественной войны 1941¬1945 гг.» юргижӧда. Эмӧсь нӧшта документъяс, найӧ сідзжӧ восьтӧны тайӧ мортыслысь судьбасӧ, коді вӧлӧма ӧтпырйӧ интереснӧйӧн и сьӧкыдӧн, позьӧ весиг шуны, трагическӧйӧн. Воймӧм тетрадьясысь да документъясысь гижӧдъясыс ёна нин вушйӧмаӧсь. Уна кад муніс найӧс гӧгӧрвоӧм да медся коланаторсӧ пасъялӧм вылӧ. На вылӧ мыджсьӧмӧн артмис тайӧ гижӧдыс. Бöрйисны «атаманӧн» «Ме чужлі 1899 воын гӧль крестьянин Василий Дмитриевич Кочановлӧн семьяын, — гижӧ Григорий Васильевич. — Батьлӧн вӧлі 1 гектар мында му. Ас нянь тырмыліс тӧв шӧрӧдз. 1907 воын пыри велӧдчыны Носимса начальнöй школаӧ. Челядьдырйи рaдейті вӧчны мыйкӧ выльтор, медым сэтшӧмыс некӧн на эз вӧв, корси приключениеяс. 16 арӧсӧдз пукалі гортын, нуӧді дядьлы тшӧт (дядьыс вӧлӧма озыр мортӧн — В.Л.). Ёна лыддьыси, велӧдчи сёрнитны рочӧн. Деревняӧ могӧн волысь рочьяслысь висьталӧмсӧ коми вылӧ вуджӧдлі да коми сёрнисӧ роч вылӧ. Первой империалистическöй война дырйи ёна гижи нывбабаяслӧн корӧм серти верӧсъясныслы фронт вылӧ письмöяс. 1917 вося гожӧмын менӧ бӧрйисны том йӧз пӧвстын «атаманӧн». Лӧсьӧдім аслыным устав. Сэні татшӧм индӧмъяс: гожӧмнас рытпукны сӧмын 8, а тӧвнас — 5 час бӧрын; ветлӧдлыны деревня кузя мича сьыланкывъяс сьылöмöн, гудöкöн да нывъяскöд; овны вильшасьтӧг, пакӧститтӧг, тышкасьтӧг. Томдырйи и весиг армияысь локтӧм бӧрын курыд юанторъяс эг видлы и некутшӧм кӧсйӧм эз вӧв. 1923 восянь юышта сӧмын неуна — 200-300 грамм. Быдсяма пӧлӧс рытъяс вылын вӧлі, но 12 часысь петӧм бӧрын эг пукавлы, удж вылӧ некор эг сёрмывлы». Тайӧ пасйӧдъяссьыс ясыда тыдовтчӧ водзмӧстчысь морт. Сэтчӧ жӧ, квайт класс помалӧмнад, сійӧ кадас ыджыд грамотаа. Та вӧсна и уна ноп кыскӧ. 1918 воын ӧтпырйӧ куим удж вӧчӧ: потребительяслӧн котырса тшӧтӧвод, гӧльяслöн комитетса секретарь да РСДРП(б)-лӧн ячейкаса секретарь. Медся кывкутана уджыс гӧльяслӧн комитетын. Контрибуция вештӧдӧны – мырдӧн сьӧм перйӧны. Медся этшаыс – 300 шайт. Лар Вась Степанӧс «кокньӧдӧмаӧсь» 10 сюрс шайт вылӧ. Арталӧмаӧсь нянь. Медся унаыс Иринь Поповлӧн – 300 пуд. Гӧльяслы юклӧмаӧсь да, некод абу тшыгъялӧма. Но локтан тӧвсӧ, нянь абу воӧма да, вуджӧмаӧсь сьӧкыда. Унаӧн ветлӧмаӧсь уджавны Керчомъяӧ, кодӧс шулӧмаӧсь мӧд Украинаӧн. Ассьыс пасйӧдъяс вӧчӧ Носимса гижысь гражданскöй война йылысь. Гижӧ, кодъяс ас окота серти мунісны «еджыдъяслӧн» армияӧ. Пасйӧ: «Миян деревня колис «еджыдъяс» улын. Найӧс кодсюрӧ вочаалісны ыджыда пыдди пуктӧмӧн, весиг жыннян шыӧн. Асланыс керкаяс весьтӧ лэптісны еджыд флаг. Татшӧм предательыс вӧлі век жӧ лыда». Ачыс нин дорйӧ Сöвет власть. Грамотнöй мортыд 1919 воын веськалӧ Вятско-Мезенскӧй полкӧ делопроизводительӧн. Велӧдчӧ печатайтчыны машинкаӧн. Тайӧ жӧ воас сулалӧ «еджыдъяслы паныд Царское Селоын. Найӧс вермӧны сувтӧдны сӧмын Пулков нӧрысъяс дорын. Латвийскöй фронт вылӧ веськалӧм бӧрын волӧ Варшаваӧдз. Пыр вӧчӧ ассьыс гижан уджсӧ. Тайӧ кадсьыс татшӧм пасйӧд: «Миян вӧлі 12 национальносьт. «Интернационал» сьывны босьтчам да, мотив сертиыс ӧткодя артмӧ, а ударениесӧ кывъяс вылас коді кыдзи кужö, сідзи и тэчӧ». Гражданскöй войнаыс том мортлы помасьӧ 1921 вося апрельын. Висьмӧм бӧрас лэдзӧны гортас. Радлӧм пыдди усьӧ шемӧсӧ. Сылӧн фронт вылӧ мунӧм бӧрын том гӧтырыс пыр жӧ пышйӧма бать-мам ордас да абу колана ногӧн сійӧс виччысьӧма. Ковмӧма торйӧдчыны, выльысь гöтрасьны. Гӧтырӧн-котырӧн, быд лунъя уджöн Выль гӧтырыс – ас сиктса ныв Агния Зезегова, сиктса ногöн кӧ, Семен Агни. Сы йылысь аслас пасйӧдъясын зэв шоныда казьтылӧ. Зэв уджач вӧлӧма дай кык пиӧс да кык нылӧс Григорий Васильевичлы козьнавлӧма. Гӧтрасьӧм бӧрас сійӧ пыр жӧ босьтчӧма стрӧитчыны, но выль керкаӧ пыртӧдз нёль во кольӧма. То кад оз вичмы, то сьӧм оз судзсьы. Уськӧдлӧй паметяныд сэкся кадсӧ. Тайӧ вӧліны социализм ӧдӧбӧн стрӧитан, сиктын коллективизация нуӧдан вояс. 1931 воын В.И. Ленинлӧн кулан лунӧ Носимын котыртӧны Ленин нима колхоз, кытчӧ ӧтувтӧны 130 мортӧс. Öтпырйӧ кулакалӧны 8-ӧс. Григорий Васильевич вайӧдӧ 1940 во кежлӧ шедӧдӧм лыдпасъяс. Колхозникъяслӧн лыдыс воӧдчӧма 135 мортӧдз. Кӧдза муяс 80-сянь содӧмаӧсь 240 гектарӧдз. Вӧлӧма 750 гектар видз, 296 юр гырысь скӧт, 120 вӧв, 80 ыж, сы мында жӧ кӧза да мазі видзан 15 чом. Öти мортлы трудодень вылӧ медся унасӧ юклӧмаӧсь 4,3 килограмм нянь, 1 шайт 80 копейка сьӧмӧн, 8 килограмм турун да идзас. 1940 восянь Григорий Кочанов колхозаныс бухгалтералӧма да сійӧн тайӧ лыдпасъясыс тӧдсаӧсь, а водзынджыксӧ артасян удж вылын вӧлӧма вель уналаын: Госбанкын, сберкассаын, сельпоын, леспромхозын, МТС-ын. Сэки нин дась нянь сёйысьыд уна вӧлӧма, веськӧдлан да артасян аппаратын лун коллялысьяс чукӧрмылӧмаӧсь. Со кыдзи та йылысь гижӧ Г.В. Кочанов: «Кулӧмдінса леспромхозын вӧлі 35 бухгалтер! 10 счетовод! Статистикъяс, планӧвикъяс, делопроизводительяс, кассиръяс да с. в. А отчётносьт кузя кольччӧмыс вӧлі воӧн-джынйӧн вылӧ. Волывлісны отсӧгӧн карса бригадаяс, но кывкутӧм ас сайсьыныс эз кывны да этша мый вӧчлісны. Старшöй бухгалтерӧн индӧм бӧрын ме шуи мынтӧдчыны лишньӧй да вреднöй элементъясысь. Босьтчим уджсӧ нуӧдны ӧтув главнöй бухгалтер Сорвачёвкӧд. Колим сӧмын уджнысӧ бура вӧчысь специалистъясӧс — 13 мортӧс. 1931-ӧд вося отчёт сдайтім 1938 вося апрель 28 лун кежлӧ». Зільӧмсӧ казялӧны. Унаысь премируйтӧны 200-сянь 500 шайтӧдз. Индӧны главнöй бухгалтерӧс вежысьӧн. Кывкутӧ стрӧитчан юкӧн, Волга бокысь вайӧм кулакалӧм крестьянаӧс выльӧн кыпӧдан посёлокъясын овмӧдӧм вӧсна. Бӧръяяс йывсьыс сӧмын дженьыдик пасйӧд: «Сійӧ жӧ кадӧ вöрса 11 посёлокӧ меститім Поволжскöй крайса вӧвлӧм кулакъясӧс». Кыдзи накӧд лӧсяліс морт, коді ачыс ас сиктсаӧс кулакавліс, абу гижӧма, но колӧ чайтны, лёксӧ нинӧм эз вӧч. Регыд мысти вуджӧма МТС-ӧ, сэтчӧ сӧвман удж котыртӧм могысь колӧны вӧлі делö тӧдысь специалистъяс. Кок пӧла колис Медся уна гижӧма Григорий Васильевич Великöй Отечественнöй война йылысь, код вылӧ босьтӧмаӧсь 1942 вося январь 30 лунӧ. Котласын веськалӧма 28-ӧд сідз шусяна «Дикӧй дивизияӧ», кӧні джынсьыс унджыкыс вӧлӧмаӧсь дзескыдінын пукавлӧм йӧз, кодъяс нюжӧдлӧмаӧсь Воркуталань кӧрт туй. Апрельын сувтӧмаӧсь коймӧд эшелонӧн Калинин областьса Андрианаполь станцияын. Тшыгъявны заводитӧмаӧсь да сёйны кутӧмаӧсь мый веськалӧ: урӧс, ёжӧс, пон тшак, петшӧр, шомакор да с. в. Август 3 лунсянь передӧвӧйын. Тӧлысь помас вӧрӧгӧс зырӧны. Медводдза лунас жӧ ранитчӧма да госпитальын куйлӧм бӧрын шогмыны кутӧма сӧмын сідз шусяна «нестроевöй» служба вылӧ. Велӧдчӧма санитаръясӧс дасьтан курсъяс вылын да ӧттшӧтш вӧлӧма сэні писарӧн. Писарӧн жӧ веськалӧма 19-ӧд Гвардейскöй дивизиялӧн 61-ӧд полкса 5-ӧд ротаӧ. Буретш сэні вӧлӧма война помасьтӧдз – 1945-ӧд вося январь 16-ӧд лунӧдз, кор чорыда ранитчӧма да сы бӧрти кольӧма кок пӧлаӧн. Война вылын асьсӧ кылӧм йылысь гижӧ: «Санитарнöй батальонӧ веськалӧм бӧрын нелямын коймӧд воас 5 суткиӧдз ог вӧлі узьӧй, кор передöвöй вылысь операция вылӧ ранитчӧмъясӧс вайӧны. Сутки чӧжӧн прӧйдитліс 1.500 мортӧдз. Ачым кырлалі пӧгибнитӧм сё кымын мортӧс. Нервъясӧс тшыкӧді. Нелямын нёльӧд вося гожӧмын передöвöй вылын аддзысьлі куим коми морткӧд: Кулӧмдінысь Николай Липинкӧд, Ижмаысь Сметанинкӧд да Вогваздиноысь Полещиковкӧд. Унаысь видлім на- ступайтны, но эз артмывлы». Шуйга коксӧ воштымӧн ранитчӧма Асыввыв Пруссиякӧд граница дорын нин. Тыш мунанінсьыс петкӧдӧмаӧсь кык красноармееч, а сэсся нуӧмаӧсь даддьӧн да вӧлӧн. Веськалӧма полкӧ, кӧні врачӧн вӧлӧма Тамара Семёновна Попова. Сійӧ вӧчӧма став коланасӧ да мӧдӧдӧма санитарнöй батальонӧ. Буретш сійӧ батальонас, кӧні служитлӧма Григорий Васильевич. Ставныс тӧдсаӧсь да, сыысь кӧть нин кокниджык. Коксӧ вундӧмаӧсь да ыстӧмаӧсь Каунасса армейскöй госпитальӧ, сы бӧрын тылӧ — Молотовскӧй обласьтса Усолье карӧ. Госпитальын куйландырсьыс интереснӧйӧсь татшӧм пасйӧдъяс: «1945- ӧд вося март 5-ӧд лун. Куйла 49-ӧд сутки. Ни ӧти здук оз кокньӧдыштлы, гӧгӧр висьӧ, юрвежӧр бергӧдчӧ. Кутасны сюйны кык литра йӧз вир. Некор ог вунӧд олӧм спаситысьясӧс. Торйӧн нин комбатӧс, кодлӧн тшӧктӧм серти менӧ, кулӧмӧс нисьӧ ловъяӧс, пыртӧмаӧсъ палаткаӧ да сетӧмаӧсь отсӧг. 1945 вося май 7 лун. Воссис Кама ю. Регыд сы вывті мӧдӧдчасны паро- ходъяс. 1945 вося май 9 лун. Победа лун. Гитлеровскöй проквостъясӧс пасьвартӧма. Налӧн армияыс капитулируйтіс. Миян ловным бордъя. Кокниа ранитчӧмъяс муртса оз лэбавны, кодкӧ горзӧ. Йӧзыс гуляйтӧны. Быдлаын кылӧны Победаӧн чолӧмалӧмъяс да «Ура!» горзӧм». Кык тӧлысь на колӧ бурдӧдчыны, но вӧзйысьӧма гортас. Носимö воӧма 1945-ӧд вося июль 11-ӧд лунӧ. Войнасьыс став «бурыс» — Верховнöй Главнокомандующӧйсянь 6 аттьӧалан гижӧд да Отечественнöй войналӧн мӧд степеня орден. Нӧшта ӧти би Войнабӧрся медводдза пасйӧд: «Тӧлысь нин гортын, некӧн ог уджав. Медся водзын мунысь миян колхоз дзикӧдз гӧльмӧма. Йӧзыс тшыгӧсь. Уджалысьяслы сетӧны луннас 400 грамм нянь, челядьлы – нинӧм оз». Сьӧкыда овсьӧ и фронтӧвиклӧн семьялы. Паськӧм дзикӧдз киссьӧма, и сёйны нинӧм. Ранаяс висьӧны, но лоӧ босьтчыны уджӧ. Григорий Васильевич сёрнитчӧмӧн вӧчӧ Кулӧмдінса сельполы квартальнöй отчёт да сэні сэсся и уджалӧ 1947 вося февраль 20 лунӧдз. Тайӧ вояс йывсьыс гижö тадзи: «Гӧгӧр растрата вӧчысьяс, ылӧдчысьяс, гусясьысьяс, аслыныс куралысьяс. Веськӧдлысьяссянь сьӧд удж вӧчысьӧдз. Водзсасьны эг вермы. Бур йӧзсӧ мыжавны эг лэдз да ачымӧс «кыйисны», 4 во кежлӧ пуксьӧдӧны став эмбур мырддьӧмӧн. Верма кӧ лагерын та мындасӧ терпитны, то локны некытчӧ, менам нинӧм эз коль. Унаӧн кутасны кыскавны да мыждыны менӧ. Йӧзыд тай оз вермыны татӧг. Тэныд лёк – найӧ радлӧны. Тэныд бур – завидьтӧны. Тэныд зэв бур – ёрӧны». Кыдзи да мыйысь веськалӧма Григорий Васильевич дзескыдінӧ, тыдовтчӧ аслас жӧ пасйӧдъясысь, но медся ясыдасӧ СССР-са Генеральнöй прокурорлы гижӧдысь. 1944 вося гожӧмын, кор сійӧ вӧлӧма на фронт вылын, сотчылӧма керкаыс став эмбурнас. 5 морт (гӧтырыс да челядьыс) нинӧм кежысь кольӧмаӧсь. Локтӧм мыстиыс уналаӧ шыӧдчылӧма отсӧгла, но вичмылӧма социальнӧя могмӧдан министерствосянь сӧмын новлӧм нин кык гоз улыс паськӧм да кык пинжак. Со и сёрнитчӧма, сельпоын старшöй бухгалтерöн нин уджалігас, столӧвӧйса директоркӧд, мед босьтны сэтчӧс кассаысь 3 сюрс шайт, вочасӧн удждонсьыс вештӧмӧн. Тайӧс лыддьӧмаӧсь ыджыд мыж вӧчӧмӧн да пуксьӧдӧмаӧсь Човса колонияӧ. И сэні мортыс гижышталӧма. Me бӧрйи татшӧм пасйӧдъяс: «1948 вося октябрь 7 лун. Корлісны вахта вылӧ. Сэні аддзыси гӧтыркӧд да ыджыд чой Александракӧд. Найӧ кыкнанныс вайӧмаӧсь уна сёян. 1948 вося ноябрь 7 лун. Великöй Октябрьскöй социалистическöй революциялы 31 во тыран лун. Колония кузя приказӧн ошкисны бур уджысь да колана ногӧн олӧмысь. Декабрь 13 лунӧ кадысь водз кувсис 1904 воын чужлӧм Анатолий Иванович Чернобыл. Сьӧлӧм висьӧмысь пӧ. Баракын дневальнӧяліс. Вӧлі вель вежӧра, ёна лыддьысьысь мортӧн, веськыдӧн да ӧкуратнӧйӧн. 1949 вося январь 1 лун. Вося план тыртӧма 124 прӧчент вылӧ. Гижисны 50 шайт премия». Колонияын бӧръя гижӧдсӧ вӧчӧма 1950 вося август 22 лунӧ. Лэдзӧмаӧсь сійӧс сэтысь сійӧ жӧ вося сентябрь 20 лунӧ. Колана документ кырымалӧма лагерса начальник лейтенант Бровкин. Со тадзи мортыс мунӧма коймӧд война пыр. Бур кӧть, абу мӧдӧдлӧмаӧсь кытчӧкӧ Колымалань, эськӧ сэні и згинитіс, кыдзи уна миллионъяс. Некод да нинӧм вылӧ оз элясь, но ӧтчыд абу жӧ вермӧма кутчысьны: «1948 вося март 1 лунсянь оз во пенсия. Нывъяслӧн кӧшта вылӧ ола. Сьӧкыд. Колхозын уджавны ог вермы, а менам специальносьт серти деревняын удж абу. Татшӧм деливӧ некор на эз вӧвлы. Мукӧддырйиыс думайта, мый петан туй абу». Но кыдзкӧ тай вермӧдчӧма да бура дыр на – 76 арӧсӧдз – олӧма. Носимса йӧз, кодъяс тӧдлӧмаӧсь сійӧс, пыдди пуктӧмӧн казьтылӧны. Дерт, оз ставныс. Тӧдӧны кулакалӧмъяслӧн йылӧмыс, коді тшӧтш «пуктыліс кисӧ» тайӧ делӧас. Бӧркыв пыдди Воӧй ӧти кывйӧ мекӧд, мый збыльысь интересной судьба. Пыдӧджык пырӧдчылöмӧн да кад пуктӧмӧн кӧ, позьӧ роман гижны, талунъя олӧмыскӧд кутшӧмкӧ ногӧн йитӧмӧн. Пыдди пуктанаыс тані нӧшта сійӧ, мый Григорий Васильевич зэв ыджыд гижӧд ас бӧрсяыс кольӧма чужан сикт да сэні олысь йӧз йылысь. Школаын кодъяс велӧдчылӧмаӧсь, японскӧй, первой мирӧвӧй, гражданскöй, Великӧй Отечественнöй войнаяс вылӧ кодъяс мунлӧмаӧсь, кодъяс усьӧмаӧсь, кодъяс бӧр воӧмаӧсь, кымын семья да керка сиктын, уна-уна мукӧдтор йылысь пасйöдыс эм. Весиг сиктыслысь пуксянногсӧ серпасалöма. Аслас вужлысь ордпусö и. Зарни ёкмыль сэтшӧм мортлы, коді важсӧ туялӧ. Оз ков вунӧдны татшöм йӧзсӧ. Кӧть нин медыджыдторсьыс – Победа вайӧмысь. Ыджыд Вермӧмлы 60 во тырӧмкӧд йитӧдын мед эськӧ гораа кыліс нимыс и Григорий Васильевич Кочановлӧн. Василий ЛОДЫГИН. Кулӧмдін р. Коми му, 2005, Апрель 2 лун. |
